Czarnobyl – historia miejsca

Czy wiecie, że kiedyś Czarnobyl należał do Polski, a o znajdującym się tam zamku wspominał sam Zygmunt I Stary? O pasjonującej historii tego miasteczka pisał dr Robert Niedźwiedzki z Uniwersytetu Wrocławskiego.

Czarnobyl (zwany też Czernobyl; po ukraińsku Чорнобиль, a po rosyjsku Чернобыль) miasto położone 130 km na północ od Kijowa przy ujściu rzeki Usz do Prypeci i 21 km od ujścia Prypeci do Dniepru. Nazwa pochodzi od czarnobyla, jak zwano pospolitą na tym obszarze bylicę pospolitą (Artemisia vulgaris), roślinę blisko spokrewnioną z piołunem.

Historia

Rejon Czarnobyla zamieszkany był od dawna, co dokumentują liczne kurhany (28 mniejszych i wielki tzw. tatarski istniejące jeszcze na przełomie XIX/XX w.), a także znaleziony w okolicy miasta w XIX w. skarb srebrnych monet rzymskich epoki dynastii Antoninów (86-192 n.e.). Pierwsza wzmianka o Czarnobylu pochodzi z 1193 r. (latopis ipatiewski) i sugeruje istnienie dworku łowieckiego, gdyż polował tam książę turowski Rościsław (syn wielkiego księcia kijowskiego Ruryka II Wasyla) [WC]. Jednakże badania archeologiczne z 2005 r. ujawniły 2 km od Czarnobyla pozostałości starszej, bogatej osady z przełomu XI/XII w. (fundamenty domów, setki szklanych bransolet, żelazne, skandynawskie zapinki; być może był to Streżew, znana z kronik stolica małego księstwa, który zdaniem niektórych był starszą nazwą Czarnobyla).

Później, niepotwierdzone wzmianki mówią o dużej bitwie pod Czarnobylem (u ujścia Prypeci do Dniepru [WC]) pomiędzy mongolskim wodzem Kajdanem, a litewskim księciem Erdziwiłłem [WC]. Po upadku Księstwa Kijowskiego i jego następców ziemie te od 1363 r. (1320 r. wg [WC]) wchodzą w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego, a na mocy Unii Lubelskiej z 1569 r. wraz z całą Kijowszczyzną przechodzą we władanie Polski.

W 1548 powstaje mały zamek obronny (wg [WC] zamek był znacznie wcześniej, w okresie 1473-1482 w ruinie, ale już w 1523 r. Zygmunt I Stary wspomina w piśmie o istniejącym zamku). Czarnobyl był majątkiem państwowym, w części i tylko na czas określony (zwykle dwuletni), puszczanym w dzierżawę. Jednak 29 marca 1566 r. posiadłość czarnobylską wraz z przynależnymi doń 33 wsiami otrzymał na własność starosta orszański, słynny zagończyk z czasów rosyjskich kampanii Batorego – rotmistrz Filon Kmita, następnie przez ślub jego córki Zofii z Łukaszem Sapiehą przechodzi ona w ręce Sapiehów (w Arch. Akt Dawnych w Warszawie zachował się akt nadania Łukaszowi Sapieże z 6 kwietnia 1595 r.), a od 1752 r. był w posiadaniu Chodkiewiczów (jako posag Cecylii Sapieżanki) wraz z 36 wsiami, aż do odsprzedaży miasta władzom państwowym w 1896 r. Większość właścicieli nie mieszkała jednak na stałe w Czarnobylu, bodajże tylko Łukasz Sapieha z żoną i Jan Mikołaj Chodkiewicz mieli tu swe główne rezydencje.

W połowie XVI w. Czarnobyl wymieniany był w dokumentach jako miasto, a żyły w nim 163 rodziny mieszczańskie i 10 rodzin bojarskich, a także kilkanaście osób służby zamkowej i zapewne na obrzeżach trochę chłopów (wg [WC] w 1552 r. było 1372 mieszkańców). Po wejściu w skład Korony, stało się siedzibą starostwa [WC]. Miasteczko otoczone było wałem z ostrokołem, cały obwód ostrokołu ledwie wynosił 370 sążni ([WC], 660 m), więc zapewne tylko część z notowanych wówczas 196 chat mieściła się w obrębie zabudowań, a reszta stała na terenie niebronionym. W tym czasie nastąpił bujny rozwój osady, możliwy dzięki położeniu przy ważnych szlakach wodnych, prawu do pobierania myta i do organizowania targów. Dodatkowo tradycyjnie ważnym źródłem dochodu było rybołówstwo i myślistwo w pobliskich lasach oraz pszczelarstwo, produkowano też żelazo, zapewne z rud darniowych [WC]. Istotne dla rozwoju było też zapewne obronne położenie, gdyż jak widać na rysunku N. Ordy, jeszcze w XIX w. cały Czarnobyl mieścił się na cyplu o stromych, wysokich brzegach, z trzech stron otoczonym rzekami. W 1626 r. [1660 r. wg WC] ufundowano klasztor i kościół dominikanów.

Rozwój miasta przerwało powstanie Chmielnickiego oraz późniejsze walki kozacko-rosyjsko-polskie. Wiadomo, że pod Łojowem w 1649 r. rozbito pułk czarnobylski (składał się on z osób pochodzących z rejonu tego miasta – pułki kozackie były rekrutowane na zasadzie terytorialnej). Sam Czarnobyl był zdobywany przez Kozaków tylko na krótko, gdyż jego właściciel (choć nie mieszkający w Czarnobylu) marszałek Kazimierz Lew Sapieha na czele wojski litewskich rozbił ataki kozackie skierowane na Polesie, a w 1651 r. atamanów Antona i Orkusza (lub Adamowicza) pod Czarnobylem pobił późniejszy hetman polny Wincenty Gosiewski (znany też z Potopu Sienkiewicza jako zwycięzca Bogusława Radziwiłła pod Prostkami). W 1651 r. Kozacy dwukrotnie na krótko opanowywali miasto, po czym byli z niego wypierani [WC]. Po tym jak Chmielnicki poddał Ukrainę Rosji w Czarnobylu stanął garnizon okupacyjny, złożony ze 150 lub 300 ludzi, głównie Kozaków pod wodzą Rosjanina Wasilija Kukina (lub Kikina – patrz listy i meldunki…), którzy wymusili na mieszczanach akt wierności carowi, zaskakująco licznych opornych wygnali, ale miasta nie złupili. Po jakimś czasie zostali zmuszeni do opuszczenia miasta. Kolejne podejście Kozaków wraz z Rosjanami pod Czarnobyl w 1664 r. zakończyło się ich klęską. Następny atak, wojsk Doroszenki w 1671 r., na Czarnobyl, choć początkowo odparty, zakończył się krótkotrwałym zajęciem miasta. Chociaż miasto nie zostało w trakcie tych wojen zniszczone, to ruina gospodarcza Ukrainy, znalezienie się Czarnobyla w strefie nadgranicznej i rabunki będących nominalnie na służbie Polsce, a w praktyce niezależnych, najemnych pułków kozackich (np. w 1691 r. ataman Wasilij Iskricki obrabował miasto i dokonał pogromu ludności żydowskiej) doprowadziły do upadku miasta, toteż na przełomie XVII/XVIII w. mieszkali tutaj głównie chłopi (100 gospodarstw) i ubodzy Żydzi (40).

Dopiero po objęciu rządów przez pierwszego czarnobylskiego Chodkiewicza – Jana Mikołaja, zaczęła się odnowa miasta. Ustanowił on Czarnobyl swą główną rezydencją, utrzymywał 900 osobowy garnizon i 12 armat (co było kluczową sprawą przy ciągłych konfliktach z Kozakami), sprowadził licznych osadników. Ufortyfikował nie tylko zamek (w 1764 r. [WC], ale i miasto, a następnie rozbił niedaleko od Czarnobyla atakujących Kozaków Iwana Bondarenki w 1768 r. [WC]. Rozpoczął też budowę pałacu. Rozwoju osady nie przerwało nawet dwukrotne, krótkotrwałe zajęcie miasta przez hajdamaków 20 października 1747 r. i 6 maja 1751 r. połączone z rzezią Polaków i Żydów [WC].

W 1793 r., po drugim rozbiorze Polski, miasteczko znalazło się w granicach imperium rosyjskiego. Głównym bogactwem Czarnobyla była w czasach carskich przystań, w której ładowano towarów (drewno, dziegieć, smoła, produkty rolne i ryby) rocznie za 150 tys. rubli (1880 r.), a także obsługiwano ruch pasażerski (zawijały tam statki linii Pińsk-Kijów). Innym źródłem utrzymania było rybołówstwo i wynajem łodzi, a także warzywnictwo, zwłaszcza uprawa cebuli, którą wysyłano na rynki Kijowa w liczbie 47,5 tony rocznie (1880 r.). Dodatkowo odbywały się trzy jarmarki rocznie. Na przełomie XIX/XXw istniały też trzy cegielnie, siedem garbarni, młyn wodny i skład wyrobów alkoholowych oraz niewielka stocznia, w której produkowano drewniane barki (Arseniew & Petruszewski). Działała apteka i ambulatorium (tamże). W 1831/32 w mieście doszło do epidemii cholery (PAH 1040/2/107), a w 1849 r. do wielkiego pożaru [WC].

Według nieweryfikowalnych danych z ukraińskiego internetu w 1863 r. w okolicy operował oddział powstańczy, który próbował nawet zdobyć stare armaty z miejscowego zamku, jednak okazało się, że armaty miejscowa ludność już wcześniej rozkradła i zezłomowała.  W 1874 r. Czarnobyl odwiedza znany malarz Napoleon Orda, wykonując rysunki miasta. W 1896 r. Chodkiewicze sprzedali Czarnobyl państwu rosyjskiemu i w ten sposób miasto przestało być własnością prywatną. Tym niemniej zamek i pałacyk wraz z przyległościami pozostał w ich władaniu aż do sprzedaży w 1910 r.

Wydarzenia rewolucyjne z 1905 r. przejawiły się głównie rozluźnieniem władzy państwowej i w konsekwencji pogromem (raczej bezkrwawym) i rabunkiem ludności żydowskiej w październiku 1905 (IEŻ). W 1915 r. zajęły go wojska niemieckie, które jednak musiały wkrótce ustąpić. Po wybuchu rewolucji w 1917 r. Czarnobyl wraz z Kijowszczyzną wchodzi w skład rewolucyjnej, ale antybolszewickiej Ukraińskiej Republiki Ludowej (początkowo na zasadzie federacji z Rosją), w lutym 1918 r. obejmują na krótko władze bolszewicy, a potem dostaje się pod ponowną okupację Niemiec (marzec-grudzień 1918 r.). Pod ich protektoratem powstaje w okresie 29 kwietnia – 14 grudnia 1918 r. państwo hetmana Skoropadskiego, a po ustąpieniu Niemców znów wchodzi w skład Ukraińskiej Republiki Ludowej (Petlura), aż do zajęcia przez bolszewików w lutym 1919 r. Od 7 kwietnia do 2 maja 1919 r. Czarnobyl stał się centrum „państewka” założonego przez niezależnego od wszelkich władz atamana Struka. Okres ten zapisał się szczególnie krwawymi rzeziami Żydów i wyniszczającymi rabunkami reszty obywateli (z samych Żydów ściągnął 80 tysięcy rubli okupu). W sierpniu 1919 r. na krótko odbity przez Petlurę, od początku września do grudnia był okupowany przez Denikina, którego wyparli bolszewicy.

W czasie polskiej ofensywy kijowskiej Czarnobyl został zdobyty o świcie 27 maja 1920 r.po ciężkich walkach toczonych poprzedniego dnia przez wydzieloną grupę majora F. Jaworskiego wraz z Flotą Pińską przeciwko sowieckiej 61. brygadzie strzelców oraz 12  okrętom Floty Dnieprzańskiej, która miała w Czarnobylu swą bazę. Zdobyto wówczas osiem wrogich okrętów, które przeholowano do Polski (m.in. holownik „Prytkij”, który jako ORP Generał Sosnkowski służył do 1931 r. na Bałtyku jako okręt szkoleniowy, a potem we Flocie Pińskiej, by od października 1939 r. znów przejść we władanie bolszewików) i zniszczono kanonierkę Gubitielnyj.

W czerwcu 1920 r. zajęty przez bolszewików, od tej pory wchodził w skład komunistycznej Republiki Ukraińskiej. Około 1921 r. doszło do pożaru, który zniszczył stojące blisko siebie na wzgórzu zamkowym: zamek, pałac, kościół katolicki i synagogę. Prawdopodobnie była to akcja władz komunistycznych. W 1941 r. otrzymał prawa miejskie. W okresie od 25 sierpnia 1941 r. do 28 września 1943 r. był pod okupacją niemiecką, potem Niemcy jeszcze na krótko (5 maja – 17 listopada 1943 r.) odbili miasto w ramach kontrofensywy. W lipcu 1943 działała w rejonie Chabna i Czarnobyla silna banda UPA, przybyła z zachodu, wyparta jednak wkrótce przez sowiecką partyzantkę.

W latach 70. rozpoczęto budowę elektrowni atomowej im. Lenina nad Prypecią, 16 km na północny zachód od miasta. Reaktory RMBK-1000 o mocy 1 GW każdy oddawano do użytku kolejno w: 1977, 1978, 1981 i 1983 r., a dwóch ostatnich nie ukończono do momentu katastrofy. Tuż przed awarią elektrowni atomowej liczył 14 tys. mieszkańców, miał dwie średnie szkoły (medyczną i techniczną), zakład odlewnictwa żeliwnego, przetwórstwa warzywnego i stocznię remontową.

Zamek i pałac

Jeszcze w czasach litewskich (1548 r.) dzierżawca osady, kniaź Fryderyk Proński zbudował nad ujściem Uszy do Prypeci niewielki (ok. 22×17 sążni; 37×29 m) zameczek drewniany z bali sosnowych z dwiema basztami i suchą fosą głęboką na 3,5m [WC], którego obronność była jednak znikoma, gdyż oprócz ogólnej skromności założenia, nie miał on studni, stałej załogi, a pilnował go stróż wynajęty, a i to tylko w lepszych latach, gdy nie brakowało gotówki na opłacenie strażnika. W 1552 r. na terenie zamku było 18 różnych budowli drewnianych [WC]. W 1563 r. dozbrojono zameczek w 30 starych hakownic i sześć falkonetów. Wiadomo, że w 1640 r. był też w zamku niewielki ogród. Po 1760 r. zamek został odnowiony przez Jana Mikołaja Chodkiewicza. Coś jednak niewygodnego musiało być w owej twierdzy, gdyż nawet on nie tam mieszkał, lecz w sąsiadującym pałacyku (dworku) klasycystycznym autorstwa zapewne architekta Leopolda Schlegella. Początkowo parterowy z dziewięcioma pokojami, w 1787 r. rozbudowany i powiększony o piętro (a jednocześnie odświeżony po jakimś pożarze, który miał wówczas miejsce). W 1865 r. podawano, że w sumie miał 22 pokoje, dwie kuchnie i piwnice. Obok pałacu w 1878 r. stała oficyna, loch na wino, spichlerz z lodownią i dwie stajnie, tudzież oranżeria.

• 1552 r. – 1372 ludzi, 196 domów
• 1764 r. 100 domów chrześcijan, 40 domów żydowskich

Ludność i religia

Pierwsze większe zmiany etniczne nastąpiły w drugiej połowie XVI w., kiedy to po włączeniu Czarnobyla do Polski zaczęli się osiedlać nieliczni Polacy i Litwini, a jednocześnie pojawiła się tam ludność żydowska (Davies; natomiast wg IEŻ pierwsze dokumenty o Żydach pochodzą z końca XVII w., m.in. dotyczą pogromu z 1691 r.), która dość szybko stała się istotną grupą w miasteczku.

W XVII w. coraz liczniejsza była społeczność Polaków, wtedy też (1626 r.) Łukasz Sapieha ufundował naprzeciwko zamku klasztor i kościół dominikanów (z 24 zakonnikami), który jednak po kilku latach przeniesiono w inne miejsce, gdzie istniał (przebudowany około 1757 r. po wielkim pożarze), aż do kasaty przez władze carskie w 1832 r., w ramach represji po powstaniu listopadowym (choć trzeba dodać, że klasztor i tak chylił się ku upadkowi – w 1821 r. miał tylko dwóch zakonników). Kościół, jako parafialny, działał dalej i w XIX i XX w. był pod wezwaniem Wniebowzięcia Panny Marii. Była przy nim szkoła parafialna (chyba jednoklasowa) na 15 osób, w której prócz religii uczono także polskiego, rosyjskiego, arytmetyki. Wspomina się o niej już w 1862-63 (PAH 1040/2/266).

W 1775 r. ze Starodubia koło Brańska i Moskwy (wg Arseniewa i Petruszewskiego, a wg Daviesa w końcu XVII r.) przybyła grupa rosyjskich starowierów uciekająca z Rosji przed prześladowaniami religijnymi. Duża społeczność raskolników nie tylko wystawiła cerkiew p.w. św. Filipa, ale w XVIII w. mieli też klasztor męski, zamknięty tuż po objęciu tych ziem przez Rosję. Cerkiew raskolnicka została zlikwidowane przez carat w 1852 r. Pod koniec XVIII w. główną grupą ludności stali się Żydzi (wg spisu z 1765 r. było 96 domów żydowskich z 696 mieszkańcami przy ogólnej liczebności miasteczka 1865 mieszkańców;

Po wejściu tych ziem w skład imperium rosyjskiego, w Czarnobylu zaczęła się osiedlać kolejna fala Rosjan, tym razem prawosławnych, jednocześnie zaczęto wynarodawianie ludności polskiej oraz kampanię przymusowego nawracania na prawosławie. W II połowie XIX w. stały już trzy cerkwie prawosławne, najstarsza p.w. św. proroka Eliasza (Ильинская) ukończona w 1779 r. (Sulimierski et al.; [WC]). Pierwotnie drewniana, spalona w pożarze w 1849 r., odbudowana w 1852 r. (zbudowana częściowo z materiałów z rozbiórki drewnianej świątyni raskolnickiej, wykorzystano także niektóre ikony), spalona w następnym pożarze w 1873 r. [WC] i ponownie odbudowana jako murowana świątynia w 1878 r. [WC],  istnieje do dziś – działa w skażonej zonie. W latach 20. zamknięta przez władze komunistyczne, otwarta w 1942 r. przez Niemców [PPC].

Oprócz niej w centrum miasta była  cerkiew p.w. św. Mikołaja (Николаевская, Церковь Святителя Николая) zniszczona w wyniku pożaru w 1849 r., w 1859 r. [WC] poświęcono nową, która przetrwała do 1929 r.. W tym roku, w ciągu jednego dnia, została zniszczona przez władze komunistyczne, a proboszcz został represjonowany [PPC]. Część ikon schowana przez wiernych przetrwała i została przekazana w 1942 r. przez ludzi do cerkwi św. Eliasza [PPC].

Trzecia cerkiew była pod wezwaniem p.w. Bogurodzicielki (Богородическая, [PPC]), również spaliła się w 1849 r. [WC]. Przy każdej z cerkwi była też szkoła parafialna.

W drugiej połowie XVIII i XIX w. Czarnobyl stał się jednym z ważniejszych ośrodków chasydyzmu, dzięki założeniu szkoły i działalności wydawniczej przez rebbego Menachema Nachuma Twerskiego (1730-97) i jego syna Mordechaja. Chasydzi i ortodoksi w II połowie XIX w. mieli w sumie pięć synagog (wg innych źródeł jedna synagoga i cztery modlitewne domy), dom starców i szkołę żeńską.

Około 1870 r. Czarnobyl liczył 6,5 tys. mieszkańców, głównie Żydów 3683 (57%), było też 2160 prawosławnych (głównie narodowości ukraińskiej), 566 raskolników (Rosjan), 84 katolików (Polaków). Domów było wówczas około 820. W 1897 r. miał już 9351 mieszkańców (59% Żydów) i ta liczba utrzymywała się aż do czasów budowy elektrowni atomowej.

W czasie rewolucji komunistycznej oraz podczas zajęcia Czarnobyla przez armię Piłsudskiego część Polaków opuściła miasto i przeniosła się do ówczesnej Polski, a resztę Polaków czarnobylskich wywieziono na zesłanie w 1936 r., przy czym część z nich wróciła później i mieszkała aż do katastrofy elektrowni w 1986 r.

Po rewolucji bolszewickiej nastąpił upadek chasydyzmu w Czarnobylu, gdy ostatni cadyk z dynastii Twerskich w 1920 r. z rodziną i grupą wiernych opuścił miasto. W efekcie emigracji politycznej i religijnej, a także pogromów liczba ludności żydowskiej zmalała i w 1926 r. wynosiła 3165 ludzi (39% mieszkańców). W okresie okupacji niemieckiej w latach 40. XX w. wymordowano większość społeczności żydowskiej (około 1 tys. Niemcy zakopali żywcem w rowie przeciwczołgowym; IEŻ). Po wojnie mieszkało w mieście już tylko 150 rodzin żydowskich (1970 r.). Przedostatnim etapem zmian ludnościowych były lata 70., gdy w związku z budową i pracą elektrowni atomowej w Czarnobylu osiedliło się wielu Rosjan lub Ukraińców ze wschodnich części kraju i liczba mieszkańców stopniowo wzrosła do 14 tysięcy. Jednocześnie miejscowa ludność była silnie zrusyfikowana.

Polacy w Czarnobylu

W 1832 r. katolicka parafia czarnobylska przy klasztorze dominikańskim obejmowała 37 miasteczek i wsi, a w nich łącznie 507 osób (302 kobiety, 268 mężczyzn) w 126 domach. W samym Czarnobylu w tym czasie było 98 parafian (50 kobiet, 48 mężczyzn) w 22 domach (PAH 1040/1/22).

W 1869 r. w całej parafii było 433 parafian katolickich (215 kobiet, 218 mężczyzn), w tym w mieście Czarnobylu 85 parafian  (47 kobiet, 38 mężczyzn) [PAH 1040/1/173)]. Wśród nich najbardziej znaczący był właściciel miasteczka hrabia Władysław Chodkiewicz (lat 23), ważną postacią był także doktor Janusz Zmaczyński.

Zabytki

Do dziś przetrwała murowana cerkiew Illińska (Свято-Ильинская Церковь), w obecnej postaci z 1878 r. Drewniana, odnowiona w ostatnim okresie. Obsługuje ona obecnie mieszkańców żyjących półlegalnie w miasteczku, a dwa razy w roku przyjmuje także wiernych przybyłych do miasta z zewnątrz (są to dni otwarte). Istnieje też miejsce pochówku cadyka Menachema Nachuma Twerskiego, aczkolwiek widoczna na Google Earth budowla ze współczesnej cegły jest zupełnie nie zabytkowa, ale może kryje coś w środku. Zachowały się także niektóre przedrewolucyjne domy mieszkalne, ale mocno przebudowane i obecnie zniszczone przez szabrowników. Zamek, pałac i kościół katolicki spalono około 1921 r.

Dzierżawcy Czarnobyla

Dane za [WC] (w nawiasie daty dzierżawy, podaję też cyrylicą za źródłem, bo mogły być błędy w mym tłumaczeniu, w dodatku w Wlk. Ks. Litewskim rosyjski był językiem oficjalnym):

• Michał Pawsza (Михайло Павша,1521-1523)
• Krzysztof Kmicic (Крыштоф Кмитич, 1523 r.)
• Dymitr Iwaszeńcowicz (Кр. и Дм. Ивашенцовичи, 1524 r.)
• Jan Połoz  (Иван Полоз, 1525-1526)
• Jacek Jelec (Яцко Елец, 1527-1528)
• Andrzej Niemirowicz  (Андрей Немирович, 1529 r.)
• Maciej Zamorenok (Матвей Заморенок)
• Jan i Lew Połozowicz (Иван и Лев Полозовичи)
• Olizar Wołczkowicz (Олизар Волчкович)
• Proskura (М. Проскура)
• Makary Iwaszeńcowicz (Макар Ивашенцович)
• Jan Niemirowicz (Иван Немирович, 1536 r.)
• Maciej Zamorenok (Матвей Заморенок, 1539 r.)
• Szymon Kmicic  (Семен Кмитич, 1540-1541)
• Olizar Wołczkowicz  (Олизар Волчкович, 1541-1542)
• Tyszko Proskura (Тышко Проскура, 1543-1544)
• Stanisław Surynowicz (Стась Суринович)
• Sołtan Steczkowicz (Солтан Стецкович)
• Mikołaj Kuchmistrzowicz (Микола Кухмистрович, 1547-1548)
• Fryderyk Pronski  (Фридрих Пронский, 1549-1554)
• Skumin Tyszkiewicz (Скуминь Тышкевич, 1559-1563)

Prywatni właściciele Czarnobyla (w nawiasie daty posiadania)

• Filon Kmita h. Chorągwie (1566-1587)
• Zofia z d. Kmita i jej mąż Łukasz Sapieha (1566-1626)
• Kazimierz Lew Sapieha (1626-1656)
• Jan Fryderyk Sapieha (1656-1664)
• Paweł Franciszek Sapieha (1664-1715)
• Jan Fryderyk Mł. Sapieha  (1715-1751)
• Zofia Cecylia Sapieha i jej mąż Jan Mikołaj Chodkiewicz ok.  (1751- 26 lutego 1781 r.)
• Aleksander Chodkiewicz  (1781-1838)
• Michał Mieczysław Chodkiewicz  (1838-1851)
• Władysław Chodkiewicz (1851-1906) (od 1896 r. właściciel tylko pałacu czarnobylskiego, a nie miasta)
• Mieczysław Chodkiewicz  (1906-1910) (tylko pałac czarnobylski)

Księża katoliccy Czarnobyla (daty to okres, gdy byli wymieni w dokumentach, nie musi się pokrywać z dokładnymi datami pobytu w parafii)

• Nakutowicz proboszcz 1847-1858, zm. w 1860 r.
• Gruszecki administrator, proboszcz 1859-1867, zmarł w 1868 r.
• Franciszek Lubowidzki administrator 1869, 1875 r.
• J. Pilecki administrator 1884 r., jest też w 1888 r.
• Fortunat Widmont proboszcz 1890 r, 1895 r.
• Stefan Iwanicki 1914 r.

Znani czarnobylanie

O arystokratycznych właścicielach miasta pisałem wyżej, najbardziej znani z nich to :

• Kazimierz Lew Sapieha – polityk (podkanclerzy wielki litewski, marszałek sejmu w Warszawie w 1637 r., współpracownik króla Władysława IV), wódz (zwycięska kampania przeciwko Chmielnickiemu) i mecenas nauki (ufundował katedry prawa kanonicznego i cywilnego na Akademii Wileńskiej, przekazał jej swój księgozbiór).
• Jan Mikołaj Chodkiewicz – generał wojsk polskich, a po rozbiorach wojsk rosyjskich (podał się do dymisji). Piastował też stanowisko starosty żmudzkiego.
• Aleksander Chodkiewicz – pułkownik, a potem generał wojsk polskich w czasie kampanii Napoleona w latach 1812-13, wchodził w skład rządu Litwy, później był senatorem Królestwa Polskiego. Poeta, prowadził też badania z zakresu chemii.
• Rozalia Lubomirska z d. Chodkiewicz (1786-1794) urodzona w Czarnobylu (córka Jana Mikołaja), wyjechała z mężem do Francji, gdzie została zgilotynowana przez jakobinów za związki z dworem królowej Marii Antoniny. Z racji młodego wieku i wielkiej piękności (błękitnoka blondynka) jej śmierć stała się symbolem zezwierzęcenia Republiki Francuskiej.

Inni słynni obywatele miasta i okolic

• Twerscy – dynastia cadyków czarnobylskich (patrz wyżej)
• Struk Ilka (Ilia) – samozwańczy ataman okresu rewolucji rosyjskiej i sowieckiej działający głównie w rejonie Czarnobyla. Dzięki osobistej odwadze, zgodzie na masowe rabunki przez jego żołnierzy, a także talentowi wojskowemu zgromadził wokół siebie znaczne siły (w najlepszym okresie do 4 tys. żołnierzy) i odegrał pewną rolę w walkach o Kijów. Nie miał określonych poglądów czy celów politycznych, w zależności od układu sił sprzymierzał się ze wszystkimi możliwymi opcjami politycznymi, często wzajemnie się wykluczającymi. Przez większość czasu działał jako dowódca niezależny. Zasłynął jako typowy watażka, który oprócz walk skupiał się na rabunku i pogromach, szczególnie ludności żydowskiej. Urodzony w 1896 r. w powiecie czarnobylskim w chłopskiej rodzinie. Po ukończeniu miejscowej szkoły pracował jako nauczyciel w szkole wiejskiej. Powołany do wojska w 1914 r., służył jako marynarz floty bałtyckiej, a od 1916 r., po ukończeniu podchorążówki, jako podoficer piechoty. Po rewolucji lutowej samowolnie organizuje wolny oddział kozacki w rejonie czarnobylskim, potem przyłącza się do Petlury i walczy przeciw bolszewikom w rejonie Kijowa i Czarnobyla. Na krótko opowiedział się po stronie Skoropadskiego i Niemców, by już w listopadzie 1918 r. walczyć przeciwko nim znów po stronie Petlury w rejonie Mozyra – Czarnobyla. W grudniu 1918 r. aresztowany przez Petlurę za brak dyscypliny i rozboje, wydostaje się z aresztu i w lutym 1919 r. wstępuje z oddziałem w szeregi bolszewików (jako 20. pułk sowiecki), ale już w marcu porzuca czerwonych i działa dalej jako niezależny ataman. Centrum swego „państewka” ustanowił w kwietniu i maju 1919 r. w zdobytym Czarnobylu. Od końca maja ścigany przez bolszewików ukrywa się w błotach Polesia, kilkakrotnie jeszcze robi rajdy w swoje rodzinne strony, przejściowo zajmując Czarnobyl. We wrześniu 1919 r. przechodzi do Denikina, atakuje dzielnicę Kijowa Podole. W październiku 1919 r. Struk u boku Denikina kolejny raz wypiera czerwonych z Kijowa, za co dostaje najwyższe rosyjskie odznaczenie – Georgijewski krzyż II stopnia i awans na pułkownika. W grudniu 1919 r. czerwoni zajmują Kijów, a Struk z Denikinem cofa sie do Odessy. Ucieczka białych z Odessy i przejście ukraińskich oddziałów Denikina (tzw. galiczan) na stronę bolszewików, zmusza oddział Struka do przebicia się przez okrążających Odessę bolszewików i ucieczkę do Rumunii. Stąd w marcu przechodzi w rodzinne strony kijowskie, gdzie podejmuje działania partyzanckie. W maju 1920 r. przyłącza się do ofensywy polskiej, jednak odmawia podporządkowania się armii Petlury i działa jako niezależny oddział w rejonie Kijowa-Czarnobyla. Po odstąpieniu polskiej armii, wycofuje się aż pod Lwów, ale wkrótce wraca z niewielkim oddziałem partyzanckim. Ostatnie informacje o wypadach w okolicy Czarnobyla pochodzą z października 1922 r. Następnie przedostał się do Polski, gdzie mieszkał pod fałszywym nazwiskiem (nota wg internetowego artykułu prof. Fajtelberga-Blanka i Sawczenki).

Artykuł ten bazuje przede wszystkim na danych z poniższych prac: 

W archiwum kijowskiego Państwowego Archiwum Historycznego zachował się opis inwentarza katolickiego kościoła czarnobylskiego z drugiej połowy XIX w. (1040/2/484)

Powołania

• [WC] – Wiestnik Czarnobylski, 1985-88;
• [PPC] – strona internetowa parafii prawosławnej w Czarnobylu – http://cafedral.com.ua (informacja o pożarze i odbudowie cerkwi Nikolskiej oraz data jej zniszczenia, o otwarciu w 1942 r. cerkwi Ilskiej);
• [PAH] – kijowskie Państwowe Archiwum Historyczne
• [IEŻ] – Internetowa Encyklopedia Żydowska (Elektronnaja Jewrejskaja Encyklopedija) – http://www.eleven.co.il/

Bibliografia

• Aftanazy R., 1997: Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej. Województwo kijowskie. Ossolineum, 805 str., Wrocław
• Arseniew K.K. i Petruszewski F.F. (red.), 1870-1907 – 1909? (ścisła data nieznana – praca wzięta z internetu). Czarnobyl. Hasło w Encyklopedycznym słowniku Brockhausa i Efrona. Petersburg.
• Davies N., 1996: Europa. Wydawnictwo Znak.
• Dyskant J.W., : Czarnobyl 1920. Wyd. Bellona.
• Odziemkowski A., 2005: Leksykon wojny polsko-rosyjskiej 1919-1920. Oficyna Wydawnicza Rytm.
• Sulimierski F., Chlebowski B. & Walewski W., 1880: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Wydawnictwo Wędrowiec, Warszawa.
• Listy i meldunki z Czarnobyla z czasów Chmielnickiego przechowywane w polskich archiwach, m.in. Arch. Państwowe w Krakowie, zbiór Rusieckich, nr. 31, ark. 223; Biblioteka Czartoryskich, Dział rękopisów № 147. 473-477 i str. 517-518; Biblioteka Czartoryskich, ВР.-№147. str. 383-384; Narodowa Biblioteka Warszawy, dział mikrofilmów № 37233, mikrofilm z rękopisu Nr 991 z biblioteki kurnickiej, ark. 443;  Arch. Państw. w Krakowie, zbiór Pinocci  № 363, s. 997.

W źródłach internetowych rosyjskich i ukraińskich często spotyka się dane oparte (czasami bez wskazania źródła) na słowniku Arseniewa i Petruszewskiego. Jednak, pomimo znakomitych opinii o tym słowniku wygłaszanych w Rosji, są one bardzo niedokładne i sprzeczne ze źródłami polskimi, żydowskimi i częścią innych rosyjskich. Na przykład kościół dominikański powstał w 1632 r., a nie w początkach XVI w., liczba ludności miasta na przełomie XIX/XX w nie przekroczyła 10 tys. (dane o 14362 mieszkańcach z w/w słownika dotyczą prawdopodobnie całej gminy czarnobylskiej), istniały trzy a nie dwie cerkwie prawosławne, słownik raz wspomina o dwóch a innym razem o trzech szkołach przycerkiewnych. W dodatku słownik był kilkakrotnie wydawany i trudno stwierdzić, jakiego okresu dotyczy internetowy cytat ze słownika (rosyjskie strony internetowe nagminnie nie podają pełnych źródeł bibliograficznych dokumentów).

O Czarnobylu pisał też Norman Davies, jak wynika z bibliografii na podstawie dwóch publikacji. Niestety sporo informacji podanych przez niego nie występuje w żadnej z dwóch powoływanych prac, w dodatku są one sprzeczne z innymi źródłami. Wydaje się, że ta praca Daviesa, w części poświęconej Czarnobylowi, jest mało wiarygodna.

Dr Robert Niedźwiedzki – ukończył studia geologiczne na Wydziale Nauk Przyrodniczych Uniwersytetu Wrocławskiego. Jest pracownikiem Zakładu Geologii Statygraficznej Instytutu Nauk Geologicznych na Wydziale Nauk o Ziemi i Kształtowaniu Środowiska UWr.

Tekst pochodzi ze strony internetowej http://robertniedzwiedzki.ing.uni.wroc.pl/. Skróty i korekta stylistyczna od redakcji.

Przeczytaj także drugi tekst dr Roberta Niedźwiedzkiego pt. „Nasze ślady w Czarnobylu”, który został opublikowany w magazynie „Niedziela”.